روش تحقیق :: مدیریت دولتی نوین

روش تحقیق

سه شنبه, ۹ تیر ۱۳۹۴، ۰۱:۰۱ ب.ظ

روش تحقیق

تحقیق .......................................................................................................................................................................................................1

شرایط و ویژگی‌های تحقیق ................................................................................................................................................................1

تجربه .........................................................................................................................................................................................................2

صاحب نظران ...........................................................................................................................................................................................2

استدلال قیاسی .......................................................................................................................................................................................2

استدلال استقرائی ...................................................................................................................................................................................3

روش علمی ...............................................................................................................................................................................................3

مراحل مختلف انجام روش علمی ........................................................................................................................................................4

انتخاب موضوع .........................................................................................................................................................................................4

تعیین و تدوین مسئله ............................................................................................................................................................................4

توصیف و بیان مسئله .............................................................................................................................................................................5

تعریف مفاهیم ..........................................................................................................................................................................................5

منابع مسائل .............................................................................................................................................................................................6

صورت بندی فرضیه ................................................................................................................................................................................6

شرایط تدوین فرضیه ..............................................................................................................................................................................6

نقش های فرضیه در پژوهش‌ها ............................................................................................................................................................6

انواع فرضیه ...............................................................................................................................................................................................7

متغیر و انواع آن ......................................................................................................................................................................................7

انواع متغیر ................................................................................................................................................................................................7

ارزشیابی یا اهمیت و ضرورت پژوهش ...............................................................................................................................................8

طبقه بندی علم .......................................................................................................................................................................................9

علوم نظری ...............................................................................................................................................................................................9

نظریه و انواع آن ......................................................................................................................................................................................9

هدف‌های نظریه ....................................................................................................................................................................................10

ویژگی‌های نظریه .................................................................................................................................................................................10

مطالعه منابع مربوط به موضوع مورد تحقیق .................................................................................................................................10

تعیین متغیرهای اساسی ....................................................................................................................................................................11

تشخیص آنچه انجام شده یا انجام نشده .........................................................................................................................................11

تعیین معانی و روابط ...........................................................................................................................................................................11

منابع مقدماتی ......................................................................................................................................................................................12

منابع اصلی ............................................................................................................................................................................................12

منابع آموزشی به زبان انگلیسی ........................................................................................................................................................12

تنظیم منابع مربوط به موضوع مورد تحقیق ..................................................................................................................................13

جامعه و نمونه .......................................................................................................................................................................................14

اصول اساسی نمونه‌گیری ....................................................................................................................................................................14

انواع نمونه‌گیری ...................................................................................................................................................................................14

انواع تحقیقات علمی بر اساس هدف ................................................................................................................................................15

انواع تحقیقات علمی بر اساس ماهیت و روش انجام ....................................................................................................................16

تحقیقات تاریخی ..................................................................................................................................................................................16

تحقیقات توصیفی ................................................................................................................................................................................17

تحقیقات همبستگی یا همخوانی ......................................................................................................................................................17

تحقیقات علی (پس رویدادی) ...........................................................................................................................................................18

تحقیقات تجربی (آزمایشی) ...............................................................................................................................................................18

پژوهش در عمل ...................................................................................................................................................................................19

روش ها و ابزار گردآوری اطلاعات ....................................................................................................................................................19

تحقیق:

تحقیق از نظر لغوی به معنی رسیدگی کردن و به اصل مطلبی پی بردن است و به عبارت دیگر، تحقیق به معنی کاربرد روش‌های علمی‌در حل یک مسئله یا پاسخگوئی به یک سؤال جهت کسب اطلاعات و دانش بیشتر است. جان دیویی " فیلسوف آمریکایی قرن 20 1952– 1859 و خالق مکتب پراگماتیسم یا عمل گرایی یعنی عملی بودن هر چیزی ضروری است" در کتاب منطق نظریه تحقیق، تحقیق را این چنین تعریف نموده: تحقیق عبارت است از تغییر کنترل شده یک موقعیت ناثابت یا نامعین به موقعیتی که از لحاظ ویژگی‌ها و روابط، کاملاً معین و ثابت باشد به شرط آنکه تمامی عناصر موقعیت اصلی یا اولیه تغییر یافته باشد.

تحقیق بصورت تخصصی در علوم تربیتی عبارت است از کاربرد روش‌های علمی‌در حل مسائل آموزشی و تربیتی که هدف آن کشف اصول کلی یا تفسیر رفتارها بوده و از آن برای شناخت، تبیین، کنترل و پیش‌بینی رویدادهای آموزشی استفاده می‌شود. به عبارت دیگر هنگامی‌که روش علمی برای پاسخگوئی به مسائل آموزشی بکار برده شود به نتیجه ان تحقیق، تحقیق تربیتی گفته می‌شود.

شرایط و ویژگی‌های تحقیق:

1. هدف اصلی تحقیق، بررسی و ارزیابی نظریه‌های موجود، بررسی و ارائه نظریه جدید، حل یک مسئله بوجود آمده یا پاسخگوئی به یک سؤال و یا دستیابی به روابط علت و معلول بین متغیرهای پژوهشی است.

2. هدف تحقیق، معمولاً تعمیم یافته‌های پژوهش به سایر اشکال، رفتارها و سایر گروه‌های جامعه است.

3. تحقیق بر آزمایش و مشاهده تأکید دارد لذا فرضیه‌ها و عناوین آن باید در جهان واقعی قابل مشاهده و آزمون باشند.

4. در هنگام جمع‌آوری اطلاعات در صورت موجود نبودن امکانات اندازه‌گیری باید از روش مشاهده دقیق استفاده نمود.

5. در هنگام انجام تحقیق باید از جدیدترین منابع اطلاعاتی برای رسیدن به هدف استفاده نمود.

6. در تحقیق هدف خاصی مد نظر است که محقق با جمع آوری اطلاعات مناسب، باید به ان دسترسی پیدا کند.

7. انجام تحقیق مستلزم داشتن مهارت لازم در زمینه موضوع مورد نظر است.

8. تحقیق فعالیتی عینی و منطقی است لذا محقق باید بدون هیچ گونه تعصب و غرض‌ورزی به تحلیل داده‌ها و نتیجه‌گیری از اطلاعات به دست آمده بپردازد.

9. تحقیق به منظور حل مسایل بدون جواب است و محقق نباید دوباره کاری یا به حل مسایلی بپردازد که قبلاً انجام پذیرفته شده است.

10. تحقیق جنبه تقلیلی دارد یعنی محقق پس از تجزیه و تحلیل داده‌ها و جمع آوری اطلاعات آن‌ها را بصورت معنادار طبقه بندی می‌کند.

11. پس از پایان یافتن تحقیق، محقق باید با ارائه گزارشی آن را به اطلاع مردم برساند.

منابع اطلاعاتی که بشر در طول تاریخ با استفاده از آن مشکلات خود را حل نموده است عبارتند از:

الف. تجربه ب. کمک گرفتن از افراد صاحب نظر ج. استدلال قیاسی د. استدلال استقرایی ه. روش علمی

الف. تجربه: ابتدایی و اساسی‌ترین روش برای حل مسایل و مشکلات انسآن‌ها، مربوط به تجربه‌های شخصی افراد است که همگان با آن آشنایی دارند و مشکلات خود را به کمک آن حل می‌نمایند. به عبارت دیگر قسمت اعظم معرفت انسآن‌ها که از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است حاصل تجربه بشر بوده که از طریق مشورتِ با یکدیگر کسب شده است. تجربه علیرغم تمام مزیت‌هایی که به عنوان یک منبع اطلاعاتی دارد دارای محدودیت‌هایی است که عبارتند از: الف. محدودیت در کسب تجربه ب. محدودیت در ظرفیت و مقدار حافظه. محدودیت در کسب تجربه و میزانِ شدت و تأثیر آن به ویژگی‌های شخصیتی و تفکر فرد وابسته است به عنوان مثال در یک موقعیت یکسان جنگل می‌تواند برای فردی محیطی امن و برای فرد دیگری محیطی خطرناک تلقی گردد. ضعف دیگر تجربه یعنی محدودیت در ظرفیت و مقدار حافظه در این است که یک فرد گاهی نیازمند اطلاعاتی است که نمی‌تواند آن‌ها را از طریق تجربه بیاموزد برای مثال درک یک مسئله ساده ریاضی برای یک کودک قابل فهم است در صورتی که فهم و تجربه یک معادله دو مجهولی برایش کاری غیر ممکن محسوب می‌گردد.

ب. صاحب نظران: انسآن‌ها به تنهائی نمی‌توانند همه چیز را شخصاً تجربه نمایند و مواقعی که درباره پدیده خاصی دارای تجربه نیستند و یا مسائلی وجود دارد که انسان از طریق تجربه قادر به پاسخگویی آن‌ها نیست دست نیاز به طرف افرادی که صاحب نظر نامیده می‌شوند دراز می‌کنند که در این صورت اظهار نظر صاحب نظران به عنوان یک مستند مورد قبول قرار می‌گیرد لیکن باید به خاطر داشت که در بین صاحب نظران نیز اختلاف نظرهایی وجود دارد و باید دانست که بصیرترین آن‌ها نیز قادر نیست که واقعیت‌ها را کامل و تمام بداند. ضمناً ذکر این نکته ضروری است که در گذشته تعدادی از صاحب نظران از شأن و طبقه‌های اجتماعی بالایی برخوردار بوده‌اند و پذیرش نظر آن‌ها فقط به دلیل منزلت اجتماعی‌شان بوده است اما امروزه پذیرش نظر صاحب نظران منوط به انجام آزمایش و بررسی نتیجه ان با استفاده از منابع اطلاعاتی شناخته شده است.

ج. استدلال قیاسی: اولین قدمِ مثبت در کشف و دستیابی به واقعیت‌ها توسط ارسطو و پیروانش برداشته شد. آن‌ها که از فلاسفه قدیم یونان بودند روش استدلال قیاسی را در آن زمان بکار بردند و توانستند با عنایت به معلومات کلی جهان هستی به مجهولات جزئی دست یابند به‌این صورت که انسان واقعیت‌های شناخته شده (مسایل عمده) را در کنار هم قرار داد سپس با انتخاب یک مسئله جزئی از آن به نتیجه‌گیری پرداخت. این نوع استدلال شامل سه فرایند به شرح ذیل است:

الف. مقدمه کبری؛ مانند: همه انسآن‌ها فانی هستند.

ب. مقدمه صغری؛ مانند: علی یک انسان است.

ج. نتیجه‌گیری؛ مانند: علی فانی است.

نقص این نوع استدلال در این است که چنانچه مقدمه درست باشد نتیجه نیز درست خواهد بود لذا برای رسیدن به نتیجه‌ای درست باید مقدمه‌ای درست طراحی نمود. ضمناً نتیجه یک استدلال قیاسی هیچ‌گاه نمی‌تواند از محدوده مقدمه خود تجاوز کند و چون نتایج این فرایندها بسط و گسترش اطلاعات پیشین بوده و نتیجه جدیدی حاصل نمی‌شود در نتیجه پژوهش‌های علمی‌نمی‌توانند براین‌گونه استدلال‌ها استوار باشند.

د. استدلال استقرایی: در روش بالا همان‌گونه که بیان شد نتایج استدلال‌ها در صورتی صحیح هستند که مقدمه آن‌ها درست باشد و چون در قرون وسطی "پایان امپراطوری روم غربی در قرن 5 تا پایان امپراطوری قسطنطنیه و روم شرق یا بیزانس در سال 1453 " عقاید غالباً جایگزین واقعیت‌ها می‌شد در نتیجه نتایج استدلال به دلیل اینکه بر مبنای عقاید، عرف یا سنت جامعه به دست می‌آمد بی اعتبار و غیر قابل قبول بود به همین علت فرانسیس بیکن "فیلسوف انگلیسی قرن 17 1626- 1561 که پایان سلطه کلیسا را به او نسبت می‌دهند" شیوه جدیدی را برای درک عمیق‌تر واقعیت‌ها پیشنهاد داد. او معتقد بود که انسان نباید بدون سؤال پرسیدن از دیگران و ذکر عناوین "چرا و به چه علت" اساس واقعیت‌ها را بپذیرد و واقعیات را فقط باید بر اساس مشاهدات مستقیم نتیجه‌گیری نمود. از نظر او کسب اطلاعات مستلزم مشاهده در طبیعت و جمع آوری اطلاعات جزیی و دست یافتن به یک نتیجه کلی بود و مشاهدات می‌بایست بر رویدادهای مشخصی که در یک طبقه یا گروه مستقر شده‌اند، صورت گیرد سپس بر اساس مشاهده حوادث یا رویدادها، استنباط در مورد طبقه‌ها و گروه‌ها انجام شود. این روش عکس روش قیاسی است با عنایت به معلومات جزیی و برقراری ارتباط بین آن‌ها به یک حکم کلی دست می‌یابند. مانند: هر خرگوشی دستگاه تنفس دارد در نتیجه همه خرگوش‌ها دستگاه تنفس دارند.

نقص این نوع استدلال نیز در این است که در این روش، جهت کسب اطلاعات صحیح و مطلوب باید تمام نمونه‌های مورد پژوهش را مورد بررسی قرار داد و به دلیل اینکه در اکثر موارد انجام چنین عملی غیر ممکن است، ناقص به شمار می‌رود. به عنوان نمونه در مثال فوق محقق باید تمامی خرگوش‌های دنیا را مورد بررسی قرار دهد تا به نتیجه مطلوب برسد در حالی که انجام چنین آزمایشی غیرممکن به نظر می‌رسد لیکن روش استدلال استقرایی فقط در صورتی که گروه مورد پژوهش کوچک باشد قابل بررسی است. مانند بررسی وضعیت هوش دانش‌آموزان یک کلاس درس، ولی می‌توان نتیجه‌این آزمایش‌ها را به گروه‌های بزرگتر تعمیم داد.

ه. روش علمی: این روش از ترکیب دو روش قبلی بوجود آمده است. در این روش پژوهش‌گر ابتدا به کمک مشاهدات خود فرضیه (راه حل پیشنهادی محقق برای رفع مسئله یا مشکل بوجود آمده‌ای که نیاز به تحقیق و بررسی دارد) یا فرضیه‌هائی را صورت بندی می‌کند، سپس اطلاعات مورد نیاز خود را جمع‌آوری و بعد به آزمودن فرضیه‌ها می‌پردازد. داروین "زیست شناس قرن 19 1882 – 1809 انگلستانی و واضع نظریه تکامل موجودات زنده تغییر پیدا می‌کنند و آن‌هایی که با تغییرات جدید سازگاری دارند زنده و بقیه می‌میرند" اولین فردی بود که از این روش استفاده نمود و اولین فرضیه آزمایشی را ارائه داد تا واقعیت‌ها (مسائل جزئی) را بر اساس مشاهدات خود از طریق روش استقرائی تبیین و توصیف کند، سپس از طریق قیاس به آزمودن فرضیه‌اش پرداخت و اطلاعات بیشتری را جمع آوری کرد تا بتواند فرضیه تدوین شده‌اش را رد یا تائید کند.

به طور کلی، روش علمی به فرایندی گفته می‌شود که از طریق آن پژوهش‌گر ابتدا به صورت استقرائی با استفاده از مشاهدات خود فرضیه یا فرضیه‌هائی را صورت‌بندی می‌کند، سپس با عنایت به اصول استدلال قیاسی به کاربرد منطقی فرضیه‌ها می‌پردازد و بعد با کمک فرضیه‌های تدوین شده، رابطه بین متغیرها را پیش بینی می‌کند.

تفاوت بین روش علمی و استدلال استقرائی، در تدوین فرضیه است بدین صورت که در استدلال استقرائی، پژوهش‌گر ابتدا به مشاهده می‌پردازد و سپس اطلاعات جمع آوری شده را سازمان‌دهی می‌نماید ولی در روش علمی پژوهش‌گر ابتدا به صورت بندی و تهیه فرضیه می‌پردازد، سپس با مشاهده منظم به جمع آوری اطلاعات جهت رد یا تائید فرضیه‌اش می‌پردازد.

مراحل مختلف انجام روش علمی:

1. احساس مشکل یا مسئله یا انتخاب موضوع

2. تعیین و تعریف مشکل یا مسئله

3. پیشنهاد راه حل یا راه حل هائی برای رفع مشکل یا مسئله (صورت بندی فرضیه)

4. استدلال به شیوه قیاسی درباره نتایج راه حل‌های پیشنهادی

5. آزمودن فرضیه

انتخاب موضوع: با توجه به گستردگی دامنه موضوعات پژوهش که تحت تأثیر دو عامل شخصیت و محیط قرار دارند، انتخاب هر موضوع نیز بر اساس دو انگیزه صورت می‌پذیرد: انگیزه اول مربوط به حس کنجکاوی پژوهش‌گر است مانند: پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان کلاس دوم تا چه اندازه تحت تأثیر تجربه معلم قرار دارد و انگیزه دوم مربوط به کسب اطلاعاتی است که پژوهش‌گر باید در زندگی خود بیاموزد. مانند: مسائلی که برای بهبود تدریس در یک کلاس لازم است و آیا تدریس انفرادی مفیدتر از تدریس گروهی است یا خیر؟

تعیین و تدوین مسئله: هنگامی‌که پژوهش‌گری احساس کند چیزی غلط است یا نیاز به تبیین بیشتر دارد باید تلاش کند تا مفهوم روشنی از عواملی که باعث ایجاد آن مسئله شده را عرضه نماید در نتیجه‌این فرد در شرایطی قرار می‌گیرد که می‌تواند مسئله‌ای را تنظیم و به انجام پژوهش در مورد آن بپردازد. به عبارت دیگر اولین فعالیت هر پژوهش، انتخاب مسئله است و اصولاً شروع انجام هر پژوهش با طراحی یک مسئله رقم می‌خورد. مسئله نیز یک جمله سؤالی یا استفهامی‌است که می‌پرسد: چه رابطه‌ای بین دو یا چند متغیر وجود دارد.

به بیان دیگر می‌توان گفت اولین مرحله هر پژوهش احساس مشکل است و در اکثر موارد انتخاب و بیان مسئله کاری بسیار مشکل است چون پژوهش‌گر فقط تصویری کلی از مسئله را در ذهن خود دارد. با این وجود انتخاب و بیان مسئله یکی از مهمترین جنبه‌های عمده پژوهش علمی‌است زیرا برای حل یک مسئله باید ابتدا آن را دقیقاً شناخت و سپس اقدام به بیان آن نمود. در حقیقت بخش عمده‌ای از وقت محقق صرف این مرحله از تحقیق می‌شود.

مهمترین اشتباه‌های دانشجویان در هنگام انتخاب موضوع عبارتند از:

1. مسئله را بدون تحلیل جنبه‌های مختلف آن و به صورت شتابزده انتخاب می‌کنند.

2. بدون مطالعه منابع مربوط به مسئله مورد نظر، اقدام به انتخاب می‌کنند.

3. قبل از انتخاب مسئله روش اجرای آن را مشخص می‌کنند.

4. به جای تعریف دقیق و روشن مفاهیم موجود مسئله، آن را بصورت کلی توصیف می‌کنند لذا جهت یافتن حقیقت و حل بهتر مسئله باید آن را تا حد ممکن محدود کـرد تا امـکان انجام پژوهش‌های دیـگر در آینـده نیز فـراهم گـردد. به عنـوان مثـال در مسئله: ایجـاد کتـابخـانـه‌ها بـه چه میـزان در پیشـرفت تحصیـلی دانش‌آموزان تأثیـر دارد می‌توان کتـابخـانه‌ها را به کتـابخانه‌های آموزشـگاهی، عمومی، دیجیتال و ... محدود کرد.

توصیف و بیان مسئله: پس از تعیین، تجزیه و تحلیل مسئله، پژوهش‌گر باید اقدام به صورت بندی و بیان مسئله (پیشنهاد و بیان جمله یا عنوانی مناسب برای تحقیق مورد نظر) به نحوی که قابل پژوهش باشد بنماید. برای بیان مسئله انجام فعالیت‌های زیر لازم است:

1. محدود کردن مسئله

2. تعریف مفاهیم بیان شده در مسئله

3. بررسی فرضیه‌های عنوان شده

درخصوص محدود کردن مسئله نکاتی ارائه گردید.

تعریف مفاهیم: بیان مسئله به صورت مبهم و غیر دقیق، بجای آنکه پژوهش‌گر را به منابع اطلاعاتی مناسب و صحیح هدایت کند، موجب گمراهی او می‌شود. هنگام بیان مسئله، پژوهش‌گر باید پدیده‌های مورد نظر را روشن سازد و دقیقاً مشخص کند که مفاهیم و نمادهای استفاده شده در مسئله دارای معانی خاصی هستند یا خیر؟ در هر صورت، پژوهش‌گر موظف است که واژه‌های بکار رفته در مسئله را معین و آن‌ها را دقیقاً تعریف نماید. برای انجام این تعاریف می‌توان از دانشنامه‌ها، فرهنگ نامه‌های آماری، فرهنگ نامه‌های روانشناختی، فرهنگ نامه‌های تربیتی کمک گرفت و یا یکی از روش‌های زیر را استفاده نمود:

1. تعریف با استفاده از مثال: یعنی برای تعریف یک واژه از یک مثال استفاده شود. مثلاً وسایل ارتباط جمعی وسایلی هستند اعم از تلویزیون، رادیو یا ...

2. تعریف به وسیله جنس یا وجه امتیاز: یعنی ابتدا طبقه بزرگتری از مفاهیم مد نظر پژوهش‌گر را انتخاب، سپس مفهوم مورد نظر را از این طبقه مشخص و بعد به تعریف آن پرداخت. به عنوان مثال جهت تعریف کلمه"استاد" می‌توان ابتدا آن را در طبقه معلمـان قرار داد سپس عنـوان نمود، استادان: معلمـانی هستند که در بالاترین مرتبه علمی قرار دارند و در مـوسسات آمـوزش عـالی کشور مشغول به تحقیق و تدریس می‌باشند.

3. تعریف با استفاده از قید و شرط: زمانی واژه‌ای آشنا وجود داشته باشد که در معنای آن اختلاف نظر وجود دارد، از این نوع تعریف کمک گرفته می‌شود. مانند: دانش‌آموز زرنگ دانش‌آموزی است که معدل بالای 18 دارد.

4. تعریف عملیاتی: در تعریف عملیاتی متغیرهائی نظیر هوش، اضطراب و ... که در نزد افراد مختلف، دارای معانی گوناگون هستند، این نوع متغیرها را با توجه به هدف تحقیق به شیوه‌ای که مورد اندازه‌گیری باشند تعریف و مشخص می‌کنند که به آن تعریف عملیاتی گفته می‌شود. مانند شجاعت در گفتار، شجاعت در کردار و ...

منابع مسائل: انتخاب یک مسئله کار آسانی نیست لیکن برای یافتن یک مسئله پژوهشی باید از منابع زیر کمک یا راهنمائی گرفت:

1. مشورت با استادان راهنما یا مشاور

2. تجارب تحصیلی

3. مسائل پیش آمده در محیط کلاس یا محیط اجتماعی

4. مراجعه به منابع آموزشی نظیر: دانشنامه‌ها یا فرهنگ نامه‌ها

صورت بندی فرضیه: پژوهش‌گر باید پس از انتخاب و تعیین مسئله و قبل از جمع آوری اطلاعات اقدام به صورت بندی فرضیه پژوهشی کند. فرضیه در حقیقت راه حل پیشنهادی پژوهش‌گر برای پاسخگوئی به مسائل ایجاد شده در مسئله مورد پژوهش است. پژوهش‌گر به وسیله فرضیه، پیشنهاد یا راه حل آزمون نشده‌ای را برای مسئله فراهم می‌آورد و برای تعیین صحت و سقم فرضیه و اینکه آیا فرضیه‌اش مستند و بر یافته‌های علمی‌استوار است یا خیر ابتدا پیشینه یا تاریخ تحقیق مورد نظر را دقیقاً مورد مطالعه قرار می‌دهد و در نهایت با توجه به دلائل و نتایجی که از بررسی فرضیه‌ها به دست آمده به نتیجه‌گیری می‌پردازد.

به عبارت دیگر فرضیه گمانی است موقتی که درست بودن یا نبودنش باید مورد بررسی قرار گیرد. تدوین یک فرضیه عبارت است از: صورت بندی جمله‌ای که در درون آن رابطه بین دو متغیر مانند افت تحصیلی و درآمد پائین خانواده‌ها مشخص و به صورت دقیق و روشن بیان می‌شود. لذا فرضیه کلی مثال مذکور به صورت"بین افت تحصیلی و فقر همبستگی وجود دارد" بیان می‌شود. پس از این مرحله پژوهش‌گر نمونه‌ای از افراد مورد پژوهش خود را انتخاب و در خصوص تائید یا رد فرضیه‌های داده شده تحقیقات لازم را انجام می‌دهد و سپس بر اساس قانون احتمالات به نتیجه‌ای دست می‌یابد. به همین دلیل، تدوین یک فرضیه مناسب بستگی به چگونگی بیان مسئله دارد.

شرایط تدوین فرضیه:

1. فرضیه باید رابطه دو یا چند متغیر را حدس بزند.

2. فرضیه باید به صورت یک جمله اخباری، روشن و بدون ابهام بیان شود.

3. فرضیه باید قابل آزمون باشد به ‌این معنی که، امکان بیان مجدد آن به صورت عملیاتی وجود داشته باشد.

نقش‌های فرضیه در پژوهش‌ها:

1. فرضیه به مطالعه منابع مربوط به موضوعِ مورد تحقیق جهت می‌دهد و از مطالعه منابعی که با موضوع پژوهش ارتباطی ندارند جلوگیری می‌کند.

2. فرضیه جهت و هدف تبیین ها را معین می‌کند ضمناً زمینه مساعدی را برای توسعه دانش فراهم می‌نماید.

3. فرضیه به پژوهش‌گر کمک می‌کند تا مسئله پژوهشی را بهتر درک کند.

4. فرضیه به پژوهش‌گر کمک می‌کند تا داده‌های مربوطه را راحت‌تر جمع آوری کند.

5. آگاه شدن دیگران از موضوع تحقیق از طریق فرضیه امکان‌پذیر است. بنابراین فرضیه باید به نحوی بیان شود تا دیگران بتوانند آگاهی های لازم را درباره ماهیت موضوع کسب کنند.

انواع فرضیه:

فرضیه تحقیق: از وجود رابطه، اثر یا تفاوت در بین متغیرها خبر می‌دهد و آن‌ها را تائید کرده و وجود رابطه‌های بین متغیرها را واقعی و حقیقی می‌داند که شامل دو نوع فرضیه جهت دار و بدون جهت می‌باشد. به عنوان مثال فرضیه:"کارائی معلمان آموزش دیده بیشتر از معلمان آموزش ندیده است" یک فرضیه جهت دار و فرضیه:" به نظر می‌رسد بین آموزش معلمان و کارائی آن‌ها رابطه وجود دارد" فرضیه‌ای بدون جهت است.

فرضیه صفر: به فرضیه آماری یا پوچ مرسوم است که برخلاف فرضیه تحقیق، وجود رابطه، اثر یا تفاوت در بین متغیرها را رد و انکار می‌کند و بیان می‌دارد روابط بین متغیرها واقعی نبوده و از تصادفات و اشتباهات آماری حادث گردیده است. به عنوان مثال در فرضیه‌های: الف. کارائی معلمان آموزش دیده بیشتر از آموزش ندیده است. ب. کارائی معلمان آموزش ندیده بیشتر از آموزش دیده است. ج. کارائی معلمان آموزش دیده و آموزش ندیده مساوی است، فرضیه ج، فرضیه صفر یا عدم اختلاف محسوب می‌گردد و چنانچه اختلاف بین شاخص های آماری مورد مقایسه به اندازه کافی بزرگ باشد که بتوان اختلاف را واقعی و نه تصادفی دانست، فرضیه صفر رد می‌شود.

متغیر و انواع آن:

متغیر به ویژگی ها یا صفت‌هائی گفته می‌شود که بین افراد جامعه مشترک بوده و می‌توانند ارزش‌ها و مقادیر کمیِ متفاوتی داشته باشند به همین دلیل به آن‌ها بیش از دو یا چند ارزش یا عدد اختصاص داده می‌شود به عبارت دیگر به ویژگی هائی که پژوهش‌گر در بیان مسئله و فرضیه‌های پژوهشِ خود آن‌ها را عنوان نموده و می‌تواند آن‌ها را مشاهده یا اندازه‌گیری نماید، متغیر گفته می‌شود. به عنوان مثال میز یک مفهوم است اما وزن یا رنگ آن متغیر. ضمناً گاهی اوقات بعضی از ویژگی ها یا متغیرهائی که در یک پژوهش اندازه‌گیری می‌شوند ممکن است در پژوهش دیگر ثابت نگه داشته شود یعنی متغیر در برابر ثابت قرار گرفته می‌شود.

انواع متغیر:

متغیر مستقل: به متغیری گفته می‌شود که نقش علت را بر عهده دارد و از طریق آن متغیر وابسته تبیین یا پیش بینی می‌شود و به آن محرک یا درون داد می‌گویند. این متغیر توسط پژوهش‌گر انتخاب و تعیین می‌شود تا تأثیر رابطه آن با متغیر دیگر مشاهده و اندازه‌گیری شود. این نوع متغیر مقدمه و متغیر وابسته نتیجه آن است.

متغیر وابسته: متغیر پاسخ یا برون داد یا ملاک عمل را گویند و متغیری است که نقش معلول را برعهده دارد و مشاهده یا اندازه‌گیری می‌شود تا تأثیر متغیر مستقل بر آن معلوم و مشخص گردد. ضمناً جنبه‌ای از رفتار یک ارگانیزم است که تحریک شده و در اثر اجرا، حذف یا تغییر متغیر مستقل، آشکار، پنهان و یا تغییر می‌کند. متغیر وابسته برعکس متغیر مستقل در اختیار محقق نیست و او نمی‌تواند در آن تصرف یا دستکاری نماید.

متغیر کمی یا قابل اندازه‌گیری: متغیرهائی مانند قد، وزن، نمرات درسی و .... را گویند که از نظر کمی‌تغییر کرده و تفاوت‌های ناشی از این تغییرات را با عدد ثبت می‌نمایند و انسان می‌تواند برای آن‌ها واحد یا مبداء اندازه‌گیری تعیین نماید.

متغیر کیفی: متغیرهائی مانند خوش خلقی، شجاعت، اطاعت، رنگ مو و ... هستند که تفاوت‌های ناشی از تغییرات آن‌ها کیفی است و ثبت آن‌ها را با روش‌های غیر عددی انجام می‌دهند یعنی پژوهش‌گر توانائی اندازه‌گیری آن‌ها را ندارد و ویژگی‌های آن به وسیله حرف الفبا یا کد نمایش داده می‌شود.

متغیرهای دو ارزشی: متغیرهائی هستند که به آن‌ها فقط دو ارزش یا دو عدد داده می‌شود. مانند: مرد و زن یا شب و روز

متغیر چند ارزشی: متغیرهائی هستند که به آن‌ها بیش از دو ارزش یا دو عدد داده می‌شود. مانند: سطح تحصیلی و هوش که دارای درجه‌های مختلف هستند.

متغیر تعدیل کننده: اگر همبستگی متغیرهای وابسته یا مستقل به علتِ یک متغیر سوم وابسته باشد محقق می‌تواند آن را نیز مورد تجزیه قرار دهد. مثلاً در متغیر: تفاوت ضریب هوشی بین دخترها و پسرها، متغیر جنسیت تعدیل کننده محسوب می‌گردد.

متغیر کنترل: همه متغیرهای موجود در یک پژوهش را نمی‌توان همزمان مورد مطالعه قرار داد و گاهی اوقات متغیرهائی یافت می‌شوند که تأثیر برخی از آن‌ها را در تعیین رابطه بین متغیرهای مستقل و وابسته باید خنثی، حذف یا ثابت نگاه داشت، که به‌این نوع متغیرها، متغیر کنترل گفته می‌شود. مانند فرضیه: پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزانی که والدین آن‌ها باسوادند بیشتر از پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزانی است که والدین آن‌ها بی سوادند که در این متغیر، سواد والدین: متغیر مستقل؛ پیشرفت تحصیلی: متغیر وابسته و هوش متغیر کنترل تعیین می‌گردد.

متغیر مزاحم: متغیر مزاحم متغیری است که تحت تأثیر متغیرهای مستقل و کنترل قرار می‌گیرد و بر متغیر وابسته تأثیر می‌گذارد در حالی که قابل مشاهده، اندازه‌گیری و دستکاری نیست. این متغیر موجب کاهش یافتن قابلیت تعمیم پذیری یافته‌های پژوهش می‌شود. به عنوان مثال در مسئله"بچه‌هائی که در رسیدن به هدف خود دچار مشکل هستند نسبت به بچه‌هائی که در رسیدن به هدف خود دچار مشکل نیستند، پرخاشگرترند" دسترسی به هدف: متغیر مستقل؛ پرخاشگری: متغیر وابسته و ناکامی چون در هنگام بروز مشکل در رسیدن به هدف تأثیر می‌گذارد متغیر مزاحم است. یا در فرضیه: بررسی میزان فروش محصولات ایران خودرو با توجه به وضعیت اقتصادی افراد جامعه ؛گمرک نقش متغیر تعدیل کننده دارد؛ وضعیت ترافیک، سوخت، نوع تجهیزات و میزان امنیت و ... متغیر کنترل و افکار عمومی درخصوص برخی از خودروها مانند پژو 405 (سوختن و ... ) که باعث فروش کمتر خودرو می‌شود متغیر مزاحم به‌شمار می‌رود.

ارزشیابی یا اهمیت و ضرورت پژوهش: پس از انتخاب مسئله قابل پژوهش، پژوهش‌گر باید اطمینان کامل پیدا کند که مسئله انتخاب شده اهمیت و ارزش پژوهش را دارد یا خیر؟ به عبارت دیگر مسئله انتخاب شده باید مورد ارزشیابی قرار گیرد. برای ارزشیابی مسئله از ملاک‌های زیر می‌توان کمک گرفت:

1. مسئله باید فکری جدید را مطرح کند و باید زمینه ساز تحقیقات آتی باشد.

2. مسئله باید به شیوه‌ای ساده بیان گردد و امکان پاسخگوئی به آن با عنایت به تکنولوژی موجود وجود داشته باشد.

3. مسئله باید متناسب با ویژگی های پژوهش‌گر باشد یعنی پژوهش‌گر از خود بپرسد: آیا بضاعت و توانائی‌های اعم از: سطح علمی ‌بالا، صبر، شکیبائی، امکانات مالی، علاقه، زمان کافی یا وسائل مورد نیاز برای انجام پژوهش را دارد یا خیر؟

فرایندهای علمی به دو سطح تقسیم می‌شوند:

1. سطح تجربی: علم در این سطح فقط به کشف روابط تجربی بین پدیده‌ها و درک چگونگی این روابط می‌پردازد.

2. سطح نظری: علم در این سطح عبارت از کشف و پروراندن یک نظریه است. نظریه‌ها در این سطح نه تنها روابط تجربی را بصورت مجزا تبیین می‌کنند بلکه به کمک آن‌ها یک الگوی معین ساخته می‌شود و این سطح نشان دهنده بالاترین مرحله در علم است.

طبقه بندی علم: اساسی ترین روش برای صرفه جوئی در وقت و کاهش داده‌ها و تبدیل آن‌ها به مجموعه‌ای قابل استفاده، طبقه بندی کردن اطلاعات است روشی که در تمام زمینه‌های پژوهش یک اصل اساسی به شمار می‌رود.

علوم نظری: هدف نهائی علم دسترسی به علم نظری یا تبیین شده‌ای است که با استفاده از آن روابط بین پدیده‌هائی که از طریق تجربی کشف شده‌اند بیان می‌شود.

دانش نظری می‌تواند طریقه رسیدن به راه حل ها را کوتاه کند و وقتی که یک فرد به علت‌های یک رویداد پی می‌برد می‌تواند برای مشکلات مشابه نیز از آن استفاده کند. دانش نظری چون انگیزه پژوهشی ایجاد کرده و موجب تدوین فرضیه‌های باارزش می‌شود بر دانش تجربی برتری دارد و به خاطر همین برتری است که می‌تواند دانش تجربی را پیش بینی کند. مانند بمب اتم که اول به صورت نظری ساخته شد و بعد دانشمندان با تجربه و آزمایش و خطا نسبت به ساخت آن اقدام نمودند. ضمناً دانش تجربی که از لحاظ پیش بینی و کنترل هدف نهائی علم است دارای محدودیت‌هائی است مانند فردی که برای کسب یک تجربه جدید، تمامی ‌دارائی خود را از دست می‌دهد آیا وی برای کسب تجریه دیگر نیز باید چنین کاری را انجام دهد یا خیر؟

نظریه و انواع آن:

آخرین جنبه از پژوهش که باید مورد بررسی قرار گیرد ساخت نظریه است. به عبارت دیگر دانشمندان پس از گردآوری اطلاعاتی که از طریق بررسی پژوهش‌های تجربی خود به دست آورده‌اند می‌بایست در این مرحله روابط معنی دار را شناسائی و به صورت نظریه‌ای آن‌ها را بیان نمایند یعنی محقق در این مرحله باید به صورت بندی نظریه بپردازد. نظریه عبارت از مجموعه‌ای از مفاهیم، تعاریف و قضایائی است که دیدگاه منظمی‌از پدیده‌ها را از طریق تعیین روابط بین متغیرها، به منظور تبیین و پیش بینی پدیده‌ها مشخص می‌کند. نظریه با ترکیب نتایج مشاهده‌های مختلف، دانشمند را قادر می سازد که روابط بین متغیرها را مشخص و بیان نماید.

به طور کلی می‌توان گفت هدف نهائی علم صورت بندی نظریه است و گاهی اوقات تحقیق به منظور آزمودن و اصلاح نظریه‌های قبلی انجام می‌گیرد یعنی با انجام تحقیق اطلاعاتی جدیدتر حاصل می‌شود که می‌تواند نظریه قبلی را اصلاح یا تکمیل نماید.

نظریه استقرائی: نظریه‌ای است که بر اساس مشاهدات قبلی محققان تدوین می‌شود بدین صورت که آزمایشی قبلاً انجام شده باشد و از نتایج آن کمک گرفته شود.

نظریه قیاسی: نظریه‌ای است که بدون استفاده از مشاهدات قبلی درباره پدیده‌ای شکل می‌گیرد و بر اساس مشاهدات کنونی صورت می پذیرد.

هدف‌های نظریه: نظریه، اطلاعات جمع آوری شده را خلاصه و سازماندهی می‌کند و آن‌ها را در یک حوزه مشخصی قرار می‌دهد. نظریه، برای حوادث مشاهده شده، تبیین های مناسب را فراهم و از طریق تعیین روابط بین متغیرها، چگونگی همبستگی بین رویدادها را معین می‌کند. نظریه از طریق هدایت پژوهش‌های آتی، زمینه‌ای را برای گسترش دانش فراهم می‌کند و با عنایت به بعضی از نظریه‌هاست که دانشمندان زمان و شرایط وقوع حوادث آتی را پیش بینی می‌کند.

ویژگی‌های نظریه:

1. نظریه باید توانائی بیان حقایق و مشاهده‌های مربوط به پژوهش‌ها را به ساده‌ترین صورت ممکن داشته باشد یعنی نظریه باید دارای مفروضه‌های اندک و به زبان ساده باشد.

2. نظریه باید با واقعیت‌های مشاهده شده در طبیعت سازگار باشد.

3. نظریه باید پیامدهای آینده را پیش بینی کند.

4. نظریه باید انگیزه پژوهشی داشته باشد و زمینه را برای فعالیت‌های بعدی فراهم نماید.

مطالعه منابع مربوط به موضوع مورد تحقیق:

مطالعه منابع مربوط به موضوع مورد تحقیق، وقت‌گیرترین فعالیت پژوهشی است و این مسئله اهمیت زیاد این بخش از فعالیت پژوهشی را نمایان می‌سازد. اصولاً تحقیق به منظور ارائه اطلاعات جدید که فراتر از دانش موجود در زمینه تحقیق است، انجام می‌شود بنابراین پژوهش‌گر برای دستیابی به‌این هدف باید با گستره دانش موجود آشنا باشد و دست یافتن به‌این هدف فقط با مطالعه منابع مربوط به موضوع موردِ تحقیق امکان‌پذیر است. مطالعه منابع عبارت است از: مطالعه کلیه منابعی که به طور مستقیم یا غیر مستقیم با موضوع پژوهشی در ارتباط است و این مرحله از پژوهش باید قبل از انجام تحقیق، یعنی زمانی که پژوهش‌گر طرح پژوهشی خود را برنامه‌ریزی می‌کند، انجام شود.

همان‌گونه که قبلاً اعلام شد پژوهش‌گر انتظارات خود را در زمینه همبستگی بین متغیرها از طریق فرضیه بیان می‌کند. اما سؤالی که مطرح می‌شود این است که: عقاید و مفاهیم جدید از کجا آمده‌اند و چگونه با یکدیگر ارتباط پیدا کرده‌اند تا فرضیه‌ای را به وجود آورند و آیا مفاهیم از مجموع فعالیت‌های پژوهشی گذشته که اصطلاحاً منابع پژوهشی نامیده می‌شوند حاصل شده‌اند یا خیر؟

با بررسی های به عمل آمده مشخص گردیده مطالعه منابع مربوط به موضوع مورد تحقیق، هدف‌های زیادی را دنبال می‌کند که عمده‌ترین آن‌ها عبارتند از:

1. تعیین متغیرهای اساسی: تدوین یک مسئله پژوهشی به دلیل دشواریِ انتخاب متغیرهای یک پژوهش و تعمیم نتایج حاصله به علمی‌که متغیرهای مورد پژوهش در حوزه آن‌ها قرار دارند، غالباً کاری دشوار است چرا که ‌این روش یک روش منطقی و معنی دار است. به عنوان مثال شما شاید حوزه‌ای کلی در تعلیم و تربیت جهت انجام پژوهش در نظر گرفته باشید اما عقیده روشنی درباره نحوه عملکرد متغیرها در آن حوزه نداشته باشید لیکن در این مورد، مطالعه منابع مربوط به موضوع مورد تحقیق به شما کمک می‌کند تا عقاید روشن درباره تعریف، عملکرد و طبقه بندی متغیرها کسب کنید و شاید متغیرهای جدیدی که در این ارتباط هستند را نیز کشف نمائید.

2. تشخیص آنچه انجام شده یا انجام نشده: برای اینکه کار پژوهش‌گر تکرار کار دیگران نباشد، مطالعه آنچه در گذشته انجام شده لازم و ضروری است. در هر گزارش تحقیقی محققان غالباً یک بخش از گزارش خود را به بیان نتیجه‌گیری‌ها و پیشنهادها اختصاص می‌دهند لذا پژوهش‌گران بعدی با مطالعه‌این بخش می‌توانند ضرورت‌های تحقیقات آینده را دریافت و فعالیت‌های پژوهشی خود را در آن جهت سوق دهد. ضمناً خلاصه کردن تحقیقات انجام شده و تهیه چکیده‌ای از آن کار بسیار با ارزشی است و پژوهش‌گران این کار را به منظور کاهش توده عظیمی ‌از منابع و تبدیل به مجموعه کوچکتری که در عمل قابل استفاده باشد، انجام می‌دهند.

3. تعیین معانی و روابط: چنانچه پژوهش‌گری متغیرهای مورد پژوهش خود را بدون توجه به کارهای قبلی تعیین و تعریف نماید، این عمل اصولاً وقت گیر بوده و حتی در برخی از مواقع غیر ممکن و احتمال اینکه محقق از ادامه انجام تحقیق خود انصراف دهد و یا نظر شخصی خود را در تعریف متغیرها اعمال کند زیاد است، لیکن این‌گونه مطالعات به درک بیشتر پدیده مورد سؤال و تبیین آن‌ها برای خواننده کمک می‌کند و پژوهش‌گر را قادر می‌سازد فرضیه‌ای منطقی و قابل آزمودن صورت بندی نماید و در پایان روش اجرای دقیق تحقیق را مشخص نماید.

ضمناً برای انجام مطالعه منابع مربوط به تحقیق رعایت نکات زیر ضروری به نظر می‌رسد:

الف. قبل از شروع مطالعه منابع، پژوهش‌گر می‌بایست تصویر روشن و دقیقی از مسئله مورد پژوهش خود را در ذهن داشته باشد به عبارت دیگر شروع منطقی مطالعه منابع، مستلزم بیان دقیق مسئله پژوهشی است و بدون داشتن این تصویر ذهنی، مطالعه منابع یک مطالعه به صورت تصادفی بوده و در اکثر اوقات باعث هدر رفتن بی دلیل وقت محقق می‌شود.

ب. برای درک ماهیت کلی مسئله پژوهشی، محقق باید پژوهش‌های آزمایشی را که مسئله مورد تحقیق در آن قرار دارد و قبلاً توسط پژوهش‌گران قبلی انجام شده‌اند را دقیقاً مطالعه نماید. لذا منابع مقدماتی بهترین منابعی هستند که پژوهش‌گران می‌توانند از آن‌ها برای رسیدن به‌این هدف استفاده نمایند. این نوع منابع شامل منابعی می‌شوند که در آن‌ها چکیده پژوهش‌های انجام شده را به یکی از صورت‌های: موضوعی، مولف یا محقق چاپ نموده‌اند و با مراجعه به‌این منابع می‌توان منابع اصلی مورد نیاز برای انجام پژوهش را یافت.

در زیر به خاطر آشنائی بیشتر دانشجویان، به توضیح اینگونه منابع می‌پردازیم:

الف. منابع مقدماتی:

1. پایان‌نامه‌های فارغ التحصیلان خارج از کشور که‌این منبع توسط مرکز اسناد و مدارک علمی ‌ایران چاپ می‌شود و بر اساس فهرست الفبائی نام پدیدآورندگان تنظیم گردیده است.

2. نمایه نامه مدارک غیرکتابی موجود در مرکز مدارک علمی‌که ‌این هم توسط مرکز اسناد و مدارک علمی‌ایران چاپ می‌شود و شامل پایان‌نامه‌های فارغ التحصیلان دانشگاه‌های داخل کشور و گزارش‌های تحقیقاتی مؤسسات دولتی است و بر اساس فهرست الفبائی نام پدیدآورندگان و موضوع تنظیم شده است.

3. فهرست پژوهش‌های اجتماعی- فرهنگی کشور که توسط وزارت ارشاد چاپ می‌شود و شامل کلیه تحقیقاتی است که توسط وزارت‌خانه‌ها و مؤسسات دولتی انجام شده‌اند و براساس فهرست الفبائی نام مؤسسات یا موضوع تحقیق تنظیم شده‌اند.

4. مقاله نامه آموزش و پرورش که به صورت ماهنامه چاپ می‌شود و بر اساس فهرست الفبائی نام پدیدآورندگان تنظیم شده است.

5. چکیده: این منبع هر سه ماه یکبار توسط مرکز اسناد و مدارک علمی‌ایران چاپ می‌شود و بر اساس فهرست الفبائی نام پدیدآورندگان تنظیم شده است.

ب: منابع اصلی:

1. فصلنامه تعلیم و تربیت که هر سه ماه یکبار و توسط سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش و پرورش کشور منتشر می‌شود که به اختصار" فتوت " نامیده می‌شود.

2. نشریه علوم تربیتی که هر سه ماه یک بار و توسط دانشکده علوم تربیتی دانشگاه تهران منتشر می‌شود.

3. ماهنامه تربیت که برای مربیان امور تربیتی و آموزگاران در حوزه معاونت پرورشی وزارت آموزش و پرورش به صورت ماهانه چاپ می‌شود.

4. مجله علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز که سالی دو بار و توسط دانشگاه مذکور منتشر می‌شود و نتایج پژوهش‌های انجام شده در علوم انسانی را چاپ می‌کند.

منابع آموزشی به زبان انگلیسی:

1. مرکز اطلاعات منابع آموزشی (اریک)

2. نمایه نامه نشریه‌های ادواری آموزش و پرورش

3. پژوهش در آموزش و پرورش

4. نشریه‌های ادواری

5. دانشنامه‌ها مانند دانشنامه آموزش و پرورش، دانشنامه آمریکائی، دانشنامه تحقیقات آموزش و پرورش، دانشنامه روانشناسی یا دانشنامه علوم اجتماعی که شامل اکثر مقالات پیرامون تعلیم و تربیت هستند.

6. پایان نامه‌های تحصیلی

تنظیم منابع مربوط به موضوع مورد تحقیق:

هنگامی‌که پژوهش‌گر اطمینان یافت که منابع جامعی در زمینه موضوع مورد پژوهش کشف کرده است می‌تواند منابع جمع آوری شده را طبقه‌بندی و سازماندهی نماید. یک روش مفید برای انجام این عمل عبارت است از تنظیم منابع جمع آوری شده بر اساس عناوین آن‌ها و تعیین این‌که هر منبع چگونه با مسئله مورد پژوهش رابطه پیدا می‌کند.

قبل از شروع مطالعه منابع، موارد زیر جهت کمک به محققان توصیه می‌گردد:

1. با جدیدترین منابع اطلاعاتی شروع کنید و سپس به تدریج به منابعی که از نظر زمانی عقب‌ترند بروید زیرا منابعی که تازه پایان یافته‌اند، می‌توانند مطالعات قبل را نیز در برگیرند و اشتباه‌های گذشته‌گان را اصلاح نمایند در نتیجه از مراجعه به منابعی که بعداً مشخص گردیده ‌اشتباه بوده‌اند اجتناب می‌گردد. مزیت دیگر این است که منابع جدید متکی بر منابع قدیم هستند و ما را به منابعی هدایت نمی‌کنند که دسترسی به آن‌ها غیر ممکن است.

2. برای گردآوری منابع باید تعیین حدود کرد تا باعث جمع آوری تمامی منابع مورد نظر نشود و از اتلاف وقت جلوگیری گردد.

3. برای صرفه جوئی در وقت می‌بایست ابتدا چکیده و خلاصه منابع مورد نظر را مورد مطالعه قرار داد تا مطمئن شویم این منبع با تحقیق مد نظر ارتباط مستقیم دارد.

4. یادداشت‌های خود را روی برگه‌هائی که به همین منظور چاپ شده‌اند و فیش خوانده می‌شوند بنویسید زیرا طبقه‌بندی و منظم کردن آن‌ها در مقایسه با نوشتن اطلاعات بر روی کاغذ معمولی، آسان‌تر است.

5. برای هر یک از منابع، مشخصات کتاب‌شناختی را بنویسید و در صورت امکان شماره ثبت منبع در کتابخانه نیز درج گردد.

6. برای جلوگیری از تداخل موضوعات از نوشتن بیش از یک مطلب روی هر فیش خودداری گردد.

7. مشخص گردد کدام یک از موضوعات موجود، نقل قول مستقیم یا غیرمستقیم از نویسنده دیگر است. نقل قول مستقیم یعنی اخذ مطلب از فرد دیگری بدون کوچک‌ترین دستکاری. ضمناً در صورت نیاز به دستکاری می‌بایست مطالب اضافه شده را در داخل کروشه قرار داد و نقل قول غیر مستقیم یعنی اخذ مطلب از فرد دیگری که با توجه به وضعیت تحقیق، نیاز شدید به دستکاری مطالب دارد.

جامعه و نمونه:

نمونه، گروهی از اعضای یک جامعه تعریف شده است که اطلاعات مورد نیاز پژوهشی به کمک آن حاصل می‌شود. جامعه مجموعه اعضای حقیقی یا فرضی است که نتایج پژوهش به آن انتقال داده می‌شود. چنانچه بخواهیم از نمونه انتخاب شده نتایج رضایت بخشی داشته باشیم باید به مجموعه فعالیت‌ها و مراحلی که به منظور انتخاب نمونه معرف به کار برده می‌شود آگاهی کامل داشت. اولین قدم، تعیین هدف‌های پژوهش است و برای روشن شدن هدف باید جامعه‌ای را که قصد داریم نمونه مورد مطالعه را از آن انتخاب نمائیم، تعریف کنیم. مثلاً اگر قرار است در مورد بزه‌کاران جامعه پژوهشی را آغاز نمائیم باید دقیقاً مشخص کنیم منظور پژوهش بزه‌کارانی است که یک یا دو یا چند بار مرتکب بزه‌کاری شده‌اند. ضمناً در جامعه‌های بسیار یزرگ مانند جامعه بشری باید این‌گونه جوامع را در تحقیق با شرایطی محدود کنیم و آن‌ها را از جوامع نامحدود به جوامع محدود تبدیل کنیم.

اصول اساسی نمونه‌گیری:

از آنجا که مهمترین مسئله نمونه‌گیری، انتخاب واقعی نمونه است باید در این انتخاب نمونه نکات زیر مورد توجه قرار گیرد:

1. نماینده واقعی بودن نمونه: یعنی نمونه انتخابی، معرف و نماینده واقعی جامعه‌ای باشد که نمونه از آن انتخاب شده است.

2. تصادفی بودن: یعنی برای هر یک از اعضای جامعه امکان مساوی برای انتخاب شدن فراهم گردد. به عبارت دیگر هر یک از اعضای جامعه شانس مساوی و مستقل برای انتخاب شدن را دارا باشند. انجام این روش به دو صورت: با جایگزین و بدون جایگزین انجام می‌شود که در مرحله اول هر عضو بیش از یکبار شانس انتخاب شدن را دارد و در مرحله دوم هر عضو فقط یک بار شانس انتخاب شدن را پیدا می‌کند.

برای اطمینان از صحت تصادفی بودن انتخاب نمونه دو روش وجود دارد:

الف. قرعه کشی

ب. جدول انتخاب تصادفی: بدین صورت که اعضای جامعه مورد پژوهش از یک تا N را شماره گذاری نموده و در یک جدول درج نموده و از جدول ایجاد شده یک رده را به صورت ضربدر انتخاب می‌کنیم.

انواع نمونه‌گیری:

1. نمونه‌گیری تصادفی ساده: در مورد این نوع نمونه‌گیری در بالا اطلاعاتی داده شد.

2. نمونه‌گیری منظم: در این روش تمام اعضای یک جامعه بدون هرگونه نظم و ترتیبی فهرست‌بندی می‌شوند. سپس نمونه مورد نظر را با استفاده از یک نظم معین از لیست جامعه انتخاب می‌کنند. مانند انتخاب اعدادی که عدد 3 در آن‌ها وجود دارد در یک جامعه 1000 نفری.

3. نمونه‌گیری طبقاتی: یعنی افراد را با توجه به صفات درون گروهی به طبقات مختلفی تقسیم می‌کنند و افراد مورد نمونه را به تناسب از بین تمامی طبقات تقسیم شده انتخاب می‌نمایند. مثل: سن، جنس، شغل و ...

4. نمونه‌گیری تصادفی خوشه‌ای: اگر روش‌های بالا در تحقیق نتوانند به محقق جهت تعیین نمونه کمک نمایند یا به عبارت دیگر در صورتی که امکان انتخاب نمونه به صورت مستقیم از اعضای جامعه میسر نباشد از روش نمونه‌گیری تصادفی خوشه‌ای کمک می‌گیرند. به عنوان مثال برای دست یافتن به بهره هوشی دانش‌آموزان کلاس پنجم تهران نمی‌توان به لیست اسامی ‌این دانش‌آموزان دست یافت به همین دلیل کلاس یا مدرسه یا منطقه آموزشی را به جای فرد به عنوان واحد نمونه‌گیری استفاده می‌کنند. تنها نقص این روش در این است که نمونه انتخاب شده ممکن است معرف و نماینده واقعی جامعه مورد پژوهش نباشد.

5. نمونه‌گیری در دسترس: یعنی انتخاب گروهی از اعضای یک جامعه که گزینش آن‌ها فقط به خاطر سهولت در نمونه‌گیری بوده است. از نقص‌های این روش این است که نمونه انتخاب شده ممکن است معرف و نماینده واقعی جامعه مورد پژوهش نباشد.

6. نمونه‌گیری هدف دار: که براساس اطلاعات قبلی از جامعه و یا با عنایت به هدف‌های معینی، پژوهش‌گران داوری شخصی خود را برای انتخاب نمونه به کار می‌برند.

انواع تحقیقات علمی بر اساس هدف:

الف. تحقیقات بنیادی ب. تحقیقات کاربردی ج. تحقیقات عملی

الف. تحقیقات بنیادی: این‌گونه تحقیقات در جستجوی کشفِ حقایق، واقعیت‌ها و شناخت پدیده‌ها و اشیاء بوده که مرزهای دانش عمومیِ بشر را توسعه می‌دهند و قوانین علمی‌را کشف می‌نمایند و به تبیین ویژگی‌ها و صفات یک واقعیت می‌پردازند در نتیجه هدف اصلی و اساسی آن افزایش حیطه فهم و دانش است.

ب. تحقیقات کاربردی: هدف اصلی این نوع پژوهش‌ها کشف علم نیست بلکه با استفاده از شناخت و معلوماتی که توسط تحقیقات بنیادی فراهم شده است برای رفع نیازهای بشر مورد استفاده قرار می‌گیرند. مانند ساخت دارو برای درمان بیماری‌ها یا توصیه‌های بهداشتی و ورزشی که بر پایه تحقیقات صورت پذیرفته است. لازم به یادآوری است که تحقیق تربیتی علاوه بر تاکید بر جنبه‌های شناخت و تبیین، می‌بایست جنبه‌های بنیادی و کاربردی بودنِ تحقیق را نیز در بر گیرد.

ج. تحقیقات عملی: این تحقیقات را باید تحقیقات حل مسئله یا مشکل نام‌گذاری نمود زیرا نتایج آن فقط برای حل یک مسئله خاص بکار برده می‌شود و قابل تعمیم به کل جامعه نیست. مثلاً تحقیق برای خرابی یک ماشین خاص یا تحقیق در مورد دلائل کاهش محبوبیت یک فرد.

تحقیق به عنوان یک فرایند پژوهشی، فعالیت‌های منظمی‌ را دارا است که باید دو شرط اصلی را مد نظر قرار دهد:

1. کنترل دقیق: یعنی در هنگام پژوهش باید مانع تأثیر عوامل نا مربوط و مزاحم در تحقیق شد.

2. نمونه‌گیری صحیح: شرطی است که یافته‌های پژوهشی را در جامعه مورد نظر پژوهش‌گر قابل بسط و تعمیم می‌سازد.

انواع تحقیقات علمی بر اساس ماهیت و روش انجام:

1. تحقیقات تاریخی

2. تحقیقات توصیفی

3. تحقیقات همبستگی

4. تحقیقات تجربی

5. تحقیقات علی

6. پژوهش در عمل

1. تحقیقات تاریخی: این روش با استفاده از بررسی اسناد و مدارک معتبر انجام می‌شود تا از طریق آن‌ها ویژگی‌های عمومی و تاریخی و دلائل بروز آن‌ها تبیین گردد و مهمترین مشکل آن در این است که محقق در صحنه واقعه نیست تا بتواند به طور زنده اطلاعات و مدارک مورد نیاز خود را گردآوری نماید و در نتیجه باید از اسناد، شواهد و مدارک موجود در تحقیق استفاده نماید.

منابع تحقیق تاریخی به دو گروه تقسیم می‌شوند:

الف. منابع دست اول: شامل منابعی می‌شوند که مستقیماً با حادثه یا پدیده در ارتباط است و ممکن است به شکل کتبی، شفاهی، تصویری یا ... موجود باشند.

ب. منابع دست دوم: شامل منابعی می‌شوند که به طور غیر مستقیم با حادثه یا پدیده در ارتباط است و به اتکای منابع دست اول تهیه می‌شوند و ممکن است به شکل نقل قول های مستقیم یا غیر مستقیم موجود باشند.

تعدادی از منابع تحقیق تاریخی بدین شرح هستند:

1. منابع مکتوب که به صورت کتبی نوشته شده و در رابطه مستقیم با پدیده و واقعه مورد مطالعه قرار دارند. مانند: وصیت نامه‌ها، شجره نامه‌ها و ...

2. منابع شفاهی: شامل منابعی که سینه به سینه منتقل شده‌اند و در خاطرات مردم قرار دارند. مانند: ضرب‌المثل‌ها، سخنرانی‌ها و ...

3. منابع تصویری: مانند تابلوهای نقاشی، عکس ها، فیلم‌ها، نقشه‌ها و ...

4. منابع ساختمانی که به صورت آثار باستانی باقی مانده‌اند. مانند: ساختمان‌ها، کاخ‌ها و ...

5. ابزارها و منابع مادی. مانند: سکه‌ها، ظروف و ...

6. اسناد الکترونیکی. مانند: میکروفیلم ها، دیسک‌ها و ..

ضمناً اسناد موجود می‌بایست از نظر اعتبار مورد نقد و بررسی قرار گیرند که ‌این کار از طریق دو روش نقد درونی و نقد بیرونی انجام می‌شود.

نقد بیرونی: اصالت سند را با بررسی سایر اسناد و شواهد اعم از: امضا، مهر، نوع کاغذ یا پوست و ... تعیین می‌نمایند که آیا سند جعلی است یا خیر؟

نقد درونی: که شامل بررسی اطلاعات و تصویر ارائه شده در خصوص تحقیق مورد نظر است که آیا اطلاعات داده شده صحت دارند یا غرض ورزانه نگارش شده‌اند.

2. تحقیقات توصیفی: در این روش محقق به دنبال چگونه بودن موضوع است و می‌خواهد بداند پدیده، متغیر یا مطلب چگونه ‌ایجاد شده است به عبارت دیگر این نوع تحقیق وضع موجود را بررسی و به توصیف منظم و نظام دار وضعیت فعلی آن می‌پردازد، ویژگی‌ها و صفات آن را مطالعه و در صورت نیاز ارتباط بین متغیرها را بررسی می‌کند. مانند: بررسی وضعیت اقتصادی یک روستا که ممکن است محقق اطلاعات مورد نظر خود را از طریق یکی از روش‌های مطالعه میدانی یا مطالعه کتابخانه‌های گردآوری نماید. از ویژگی‌های این نوع تحقیق این است که محقق دخالتی در وضعیت، موقعیت و نقش متغیرها ندارد و نمی‌تواند آن‌ها را دستکاری یا کنترل نماید و فقط آنچه را که وجود دارد مطالعه کرده و به توصیف و تشریح آن می‌پردازد. تحقیقات توصیفی به چند دسته تقسیم می‌شوند که عبارتند از: الف. زمینه‌یابی یا پهناگر؛ ب. موردی؛ ج. تحلیل محتوا

تحقیق توصیفی زمینه‌یاب یا پهناگر: به مطالعه ویژگی‌ها و صفات افراد جامعه می‌پردازد و وضعیت فعلی جامعه را در قالب چند صفت یا متغیر مانند: سن، جنس، درآمد، تحصیل و یا برخورداری از موقعیت خاص اجتماعی یا داشتن امکاناتی خاص نظیر وسیله نقلیه و ... مورد بررسی قرار می‌دهد. گاه از این نوع تحقیقات، تحقیقات پیمایشی نیز تعبیر می‌شود که هدف آن شناخت صفات، ویژگی ها، نگرش، رفتار، انگیزه و عقاید افراد است که از طریق مراجعه یا بدون مراجعه مستقیم به آن‌ها انجام می‌پذیرد. ضمناً این روش امکان جمع آوری اطلاعات در گروه‌های بزرگ را در حداقل زمان ممکن و با حداقل هزینه امکان‌پذیر می‌سازد.

تحقیق توصیفی موردی یا ژرفانگر: عبارت است از مطالعه یک مورد یا یک واحد و کاوش عمیق در مورد آن. ویژگی این نوع تحقیقات این است که قابل تعمیم به کل جامعه آماری نیستند مگر در موارد خاص که ویژگی‌های مشترکی در جامعه آماری وجود داشته باشد. مانند تحقیق در مورد اعتصاب کارکنان یک اداره یا توصیف ویژگی‌های یک روستا.

تحقیق توصیفی تحلیل محتوا: به منظور توصیف عینی و کیفی محتوای مفاهیم و بصورت نظام دار انجام می‌شود در واقع قلمرو این نوع تحقیق را متن‌های مکتوب و شفاهی یا تصویری درباره موضوعی خاص تشکیل می‌دهد. نظیر کتاب‌ها، مقالات، سخنرانی‌ها و ... که محقق به تجزیه و تحلیل مطالب آن‌ها می‌پردازد و میزان اثرگذاری مفاهیم آن را بیان می‌دارد.

3. تحقیقات همبستگی یا همخوانی: این نوع تحقیق برای کسب اطلاع از وجود رابطه بین متغیرها انجام می‌شود و الزامی‌در کشف روابط علی و معلولی ندارد و بر کشف وجود رابطه بین دو گروه از اطلاعات تأکید می‌شود و مشخص می‌کند تغییر در یک متغیر باعث تغییر در متغیر دیگری می‌شود یا خیر و شامل دو شکل مثبت و منفی است.

همبستگی مثبت: آن است که جهت تغییر در یک جهت با تغییر در جهت دیگر همسو باشد یعنی جهت هر دو متغیر با هم یا افزایش یابند یا کاهش. مانند: شیب رودخانه و شدت آب یا خرید مردم و حجم تقاضا.

همبستگی منفی: جهت تغییرات یک متغیر با جهت تغییرات متغیر دیگر همسو نباشد. مانند: رابطه بین تورم قیمت‌ها و قدرت خرید مردم. در این نوع تحقیقات پس از تشخیص وجود همبستگی و تعیین جهت آن، اقدام به محاسبه مقدار و ضریب همبستگی می‌نمایند. دامنه‌این تغییرات از 1- تا 1+ نوسان دارد و در صورتی که همبستگی وجود نداشته باشد ضریب همبستگی محاسبه شده، صفر است و از فقدان همبستگی دو متغیر حکایت می‌کند. در صورتی که ضریب همبستگی بین صفر تا 1+ تعیین گردد، گفته می‌شود که جهت همبستگی مثبت و تغییرات متغیرها همسو است. مسلماً هرچه مقدار آن به صفر نزدیک تر باشد همبستگی ضعیف تر و هرچه به 1+ تمایل پیدا کند همبستگی مثبت، شدیدتر خواهد شد و بالعکس. ضمناً برای تعیین ضریب همبستگی از روش‌های آماری استفاده می‌شود.

4. تحقیقات علی (پس رویدادی): در این نوع تحقیقات کشف علت‌ها و عوامل بروز یک رویداد، حادثه یا پدیده‌ای که قبلاً روی داده است مورد نظر است. به عبارت دیگر در صورتی که واقعه‌ای قبلاً رخ داده باشد محقق کار خود را در مورد علت وقوع آن آغاز می‌نماید لذا محقق در این تحقیقات دخل و تصرف و حضور ندارد و آن‌ها را نمی‌شناسد بلکه تحقیق علی می‌کند تا این متغیرها و عواملی که باعث بروز واقعه شده را شناسائی کند. مانند اعتیاد، افت تحصیلی یا تصادفی که قبلاً در خیابان اتفاق افتاده است. اصولاً تحقیقات علی از نوع کاربردی هستند یعنی نتایج آن‌ها برای جلوگیری از تکرار حوادث و وقایع نامطلوب در آینده یا جهت توسعه وقایع و حوادث مطلوب استفاده می‌گردد. از مشکلات اصلی آن عدم توانائی در تهیه مدارک و اسناد قابل استناد در کشف مسئله است به همین علت نمی‌توان به نتایج این نوع تحقیقات یقین قطعی داشت چون معلوم نیست عوامل حاصل شده واقعاً همان هائی باشند که قبلاً وجود داشته است. ضمناً در تحقیقات علی از روشهای مشاهده و مصاحبه بیشترین اطلاعات را می‌توان به دست آورد. عناوین دیگر این نوع تحقیق عبارتند از: الف. علی- مقایسه‌ای؛ ب. تبیینی- توصیفی (تعلیلی)؛ ج. بعد از وقوع؛ د. از معلول به علت.

5. تحقیقات تجربی (آزمایشی): مشخصه اصلی این نوع تحقیقات این است که‌این روش برخلاف سایر روش‌ها صرفاً به منظور پیدا کردن روابطه علت و معلولی بین دو یا چند متغیر به کار برده می‌شود. انجام پژوهش آزمایشی در برخی از اوقات دشوار و در برخی از موارد دیگر شاید غیر ممکن باشد. ضمناً تحقیقات تجربی چون در محیط آزمایشگاه صورت می‌پذیرند عالی‌ترین، پیچیده‌ترین و علمی‌ترین شکل پژوهش به حساب می‌آیند چرا که پژوهش‌گر توانائی کنترل شرایط آزمایشی را دارد و می‌تواند دقیق‌ترین شرایط را برای آزمودن فرضیه‌ها فراهم آورد. ملاک‌هائی که برای یک آزمایش خوب تدوین شده است و رعایت آن موجب افزایش اعتبار آزمایش می‌شود عبارتند از: الف. اعتبار درونی ب. اعتبار بیرونی

اعتبار درونی: این نوع اعتبار پژوهش‌گر را در جمع آوری اطلاعات و تجزیه و تحلیل آن‌ها به همراه حذف کلیه عوامل مداخله‌گر با تعبیر و تفسیر درست آن‌ها یاری می‌نماید.

اعتبار بیرونی: به قابلیت تعمیم‌پذیری یافته‌های تحقیق ارتباط دارد به‌این معنی که‌ آیا می‌توان نتایج آزمایش را از جامعه مورد نظر به موقعیت‌های زمانی و مکانی خاص دیگر تعمیم داد یا خیر؟

6. پژوهش در عمل: این نوع پژوهش به منظور توسعه و گسترش مهارت‌ها یا رویکردهای جدید و حل مسئله با استفاده از کاربرد مستقیم روش‌ها و مهارت‌ها در مراکز آموزشی و یا محیط‌های واقعی و شغلی صورت می‌گیرد. این روش به صورت عملی و مستقیم در شرایطی واقعی به کار برده می‌شود و به کمک آن می‌توان چارچوبی برای حل مسائل و گسترش و توسعه مهارت‌های جدید فراهم کرد. این نوع پژوهش طی دو مرحله انجام می‌شود: مرحله اول تشخیص است که در آن مسائل و مشکلات مورد بررسی قرار گرفته و فرضیه یا فرضیه‌هائی را صورت بندی می‌نمایند و مرحله دوم درمان نامیده می‌شود که در این مرحله فرضیه‌های تدوین شده به صورت مستقیم و در یک محیط واقعی آزمون می‌شوند. ضمناً این نوع پژوهش می‌تواند تحقیقی بسیار گسترده و هدفی مانند بالا بردن کیفیت شغلی یا بهبود عملکرد حرفه‌ای داشته باشد به عنوان مثال معلمی‌که یک روش جدید تدریس را ابداع نموده است در یک قطب آن معلم و در قطب دیگر آن طیف وسیعی از دانش‌آموزان یک کشور قرار دارند که در صورت تائید مثبت بودن این روش کیفیت تدریس بالا خواهد رفت.

روش‌ها و ابزار گردآوری اطلاعات:

روش‌های گردآوری اطلاعات به دو دسته تقسیم می‌شوند: الف. میدانی؛ ب. کتابخانه‌ای.

روش میدانی: یعنی محقق برای گردآوری اطلاعات ناگزیر است به درون اجتماع یا طبیعت برود و با مراجعه به افراد یا محیط و برقراری ارتباط با آن‌ها و استفاده از پرسشنامه، مصاحبه، تصویربرداری یا مشاهده اطلاعات مورد نظر خود را گردآوری نماید.

مطالعه کتابخانه‌ای: بررسی متون و محتوای مطالب کتب و درج مطالب انتخاب شده بر روی فیش، جدول یا فرم است که تقریباً تمام این تلاش‌ها در کتابخانه انجام می‌شوند. اسناد عمده مطالعات کتابخانه‌ای شامل: الف. کتاب؛ ب. مقالات و مجلات؛ ج. میکروفیلم و میکروفیش؛ د. دیسک ها، اسناد و سیستم های اطلاع رسانی می‌شود.

ابزار گردآوری اطلاعات: وسائلی هستند که محقق به کمک آن‌ها قادر است اطلاعات مورد نیاز تحقیق خود را گردآوری، ثبت و کمی‌نماید. رایج ترین ابزار مورد استفاده در تحقیق های توصیفی، پرسشنامه و مصاحبه است. پرسشنامه شامل سؤالات مکتوب در زمینه تحقیق است و به چند روش باز، بسته و پیگیرانه تهیه می‌شوند.

سؤالات باز: سؤالاتی هستند که پاسخگو را محدود به انتخابِ پاسخ های از پیش تعیین شده نمی‌کند و محقق دستِ پاسخگو را باز نگه می‌دارد که هرچه در رابطه با پاسخ لازم می‌داند، بیان نماید.

سؤالات بسته: سؤالاتی هستند که محقق برای هر یک از پاسخ‌های مفروض گزینه‌ای جهت پاسخگوئی تعیین می‌نماید و پاسخ دهنده اجباراً پاسخ را باید از بین این جواب‌ها تعیین کند. ضمناً در هنگام طرح این‌گونه سؤالات باید دقت کرد که جواب های یک سؤال با هم همپوشانی نداشته باشند یعنی برای یک سؤال دو پاسخ درست طراحی نکرده باشیم.

سؤالات پیگیرانه: سؤالاتی هستند که پاسخگوئی به آن‌ها به پاسخ سؤال قبلی وابسته است. مثلاً اگر از فردی سؤال پرسیده شود که در روز چند سیگار می‌کشد؟ پاسخ به ‌این سؤال وابسته به پاسخ سؤالی است که قبلاً پرسیده شده که آیا سیگار می‌کشد که درصورت دریافت پاسخ مثبت، سؤال دوم پرسیده می‌شود. ضمناً برای تعیین مسائل و مشکلات احتمالی پرسشنامه بهتر است پیش نویس آن قبلاً مورد آزمون قرار گیرد یعنی این پیش آزمون اولیه را باید بر روی دوستان، نزدیکان یا افرادی که در این خصوص تبحر دارند امتحان کرد تا پس از اخذ نظرات آن‌ها و تصحیح موارد عنوان شده، پرسشنامه اصلی تدوین گردد.

مصاحبه: گفتگوی حداقل دو نفره‌ای است که بر اساس هدف معینی و به منظور کسب اطلاعاتی خاص توسط مصاحبه‌گر شروع شده و متمرکز بر محتوائی است که توسط اهداف تحقیق مشخص شده است.