اصول و ارکان مدیریت از نظر امام علی (ع)
اصول و ارکان مدیریت از نظر امام علی (ع)
1- صبر و تحمّل : تحمّل، از ارکان مدیریت اسلامی است. امام علی(ع) می‌فرماید: ابزار مدیریت، سعه صدر است؛ بردباری مهم‌ترین رکن مدیریت و سیاست است.
2 . صداقت : در بحث صداقت‌ِ مدیر، راستی در گفتار و رفتار با هم همراهند. این ویژگی از زیباترین جلوه‌های مدیریت است؛ چرا که عامل اصلی جلب‌اعتماد دیگران و ایجاد صمیمیت بین او و زیردستان به شمار می‌رود. بیش‌تر مدیران موفق، افزون بر کیاست و زیرکی و تدبیر، ویژگی صدق در گفتار وکردار را نیز دارند. خداوند در قرآن می‌فرماید: یا أَیُّهَا الَّذین‌َ آمَنُوا اتَّقُوا اللّه‌َ وَ کُونُوا مَع‌َ الصّادِقین‌َ؛ای اهل ایمان، خدا ترس بوده و همراه با راست‌گویان باشید. امام علی(ع) نیز مکرر بر صداقت و راستی در گفتار و کردار تأکید می‌کنند و آن را عامل نجات و موجب کرامت و بزرگ‌منشی می‌دانند.چنان‌که آن را پیروزمندترین راهنما در کارها نیز معرفی می‌کنند.
3 . امانتداری : از ویژگی‌های پیامبر اکرم(ص)، حتی پیش از بعثت و زمامداری و مدیریت‌رسمی و الاهی‌اش بر جامعه اسلامی، صفت امانتداری است. او امین بود و این زیور و صفت را تا ابد در جایگاه رهبر و مدیر بزرگ الاهی با خود خواهدداشت. تأسی به این صفت، و نزدیکی به این حالت، تکلیفی بزرگ برای‌مدیران جوامع امروز، به ویژه جوامع اسلامی است.
مدیر در دنیای امروز، حافظ اموال، دارایی‌ها، سرمایه‌ها، ابزار و متعلقات‌سازمان تحت مدیریتش است. حفظ اسرار، پوشش عیوب، رازداری و نهانداری نیز از رموز توفیق مدیر است. ویژگی امانتداری از دیدگاه حضرت‌امیر(ع) تا بدان حد مهم است که اصل پُست مدیریت را نیز امانت می‌داند. آن حضرت به یکی از کارگزارانش می‌نویسد: پست فرمانداری برای تو وسیله آب و نان نیست بلکه امانتی است که در گردن توست. و لذا یکی از اصول مهم مدیریت و وظایف اصلی مدیر را امانتداری و امین بودن می‌داند و می‌فرماید:
در به کارگیری کارمندان و مدیرانی که باید زیر نظر تو کار کنند، هیچ‌گونه واسطه و شفاعتی را نپذیر، مگر شفاعت کفایت و امانت‌را.
4 . آگاهی و تخصص : از ویژگی‌های مهم مدیر کارآمد، آگاهی لازم از مسائل مربوط به مسؤولیت او است که شرط کام‌یابی او نیز به شمار می‌رود. داشتن آگاهی و مهارت لازم، ضامن پیشرفت سازمان به سمت و سوی اهداف مورد نظر است.امام علی (ع) می‌فرماید: ای مردم، همانا سزاوارترین فرد به این امر خلافت و مدیریت کسی‌است که در اجرای امور تواناترین، و در فهم مسائل داناترین به فرمان‌خداوند باشد. از این روست که حضرت یکی از آفات جدی مدیریت را برکناری و واپس نهادن انسان‌های آگاه و بافضیلت می‌داند.
5 . پرهیزگاری: پرهیزگاری، عامل بازدارنده از خطا و مصونیت از لغزش به شمار می‌رود و از شرایط مهم مدیریت و زمامداری در نظرگاه امیرمؤمنان (ع) است. البته در قرآن نیز به این مهم اشاره شده است: وَ مَن‌ْ یَتَّق‌ِ اللّه‌َ یَجْعَل‌َ لَه‌ُ مِن‌ْ أمْرِه‌ِ یُسْراً؛ کسی که تقوا پیشه کند، خداوند سختی‌هایی را که برای او پیش می‌آید،آسان می‌کند.
6 . عدالت: عدالت، مجموعه‌ای از رفتار، گفتار و کردار است که لازمه مدیریت کارآمد و پویا به شمار می‌رود. مدیری که در مؤلفه‌هایی چون گفتار، رفتار وپندار خویش، عدالت و انصاف را رعایت کند، در حقیقت، افزایش وفاداری به سازمان را به ارمغان آورده، و افراد با مشاهده این روحیات، به تحقق‌اهداف سازمان وفادارتر و پایبندتر می‌شوند. امام علی(ع) رعایت عدالت را مایه روشنی چشم کارگزاران دانسته و می‌فرماید: برترین روشنی چشم والیان، برقراری عدل در مملکت است.
7 . دوری از بدرفتاری: اخلاق تند و طلب‌کارانه، فضای مدیریت را به جهنم رفتاری تبدیل می‌کند. او باید بسترسازی کند و سازمان را به سمت فرهنگ متعادل رفتاری سوق دهد، نه این که خود پرخاش‌گر و تندخو باشد. امام می‌فرماید: بدرفتاری، آفت زمامداران(مدیران جامعه ) است.
8 . مهربانی: همان طور که خشونت برای مدیر زیبنده نیست، قاطعیت، اصل مسلّم برای بالا بردن کیفیت کار و بهینه سازی رفتارها در سازمان است. در کنار قاطعیت، عطوفت و مهربانی بجا و مناسب، بسیار مؤثر و مفید است. مدیر با به کار بردن مهر و عطوفت، از دریچه قلب‌ها وارد شده و سازمان را مالامال از تعهد وفداکاری می‌کند. امیرمؤمنان (ع) در این باره می‌فرماید: مهم‌ترین رکن سیاست، مهربانی است. امام علی(ع) در عهدنامه مالک اشتر بر این نکته تأکید فراوان دارند که: مهربانی با مردم را پوشش دل خویش قرار ده و با همه دوست و مهربان باش.
9 . برخورد منصفانه با فرودستان: از ویژگی‌های مدیریت کارآمد، رعایت حقوق فرودستان است. چرا که این امر عامل ثبات سازمانی و مانع تشکیل گروه‌های غیررسمی معارض به شمار می‌رود و موجب بالا بردن انگیزش در بین نیروها است. برخورد منصفانه، عین عدل است، و عدل، به تعبیر امیر مؤمنان (ع)، قرار دادن هر چیز در جای خود است. امام علی(ع) می‌فرماید: حاکم اسلامی پاسدار الهی در زمین است. چرا که قرآن انسان را خلیفه خدا در زمین، و دادگری و انصاف را از ویژگی‌های ذات لایزال خداوند می‌داند. پس جانشین خدا نیز باید مرزبندی‌های عدالت را رعایت کند. امام در جای دیگری می‌فرماید: دستور و حکم منصف و عادل، نافذ است. حضرت درباره برخورد منصفانه مدیر می‌فرماید: با آنان فروتن و نرمخو، و همواره گشاده‌رو باش، و به همگان به یک چشم بنگر؛ خواه به گوشه چشم نگری و خواه به آنان خیره شوی.
10 . توجّه به وضع معیشتی کارکنان: امیرمؤمنان (ع) در این باره می‌فرماید: در وضع معیشتی آنان گشایشی پدید آور؛ زیرا این روش آنان را در اصلاح خود نیرو بخشیده و برای پاک‌سازی خود تشویق می‌کند و آنان‌را از دست درازی به اموالی که در اختیار دارند، بی‌نیاز می‌سازد.
11 . مصمم بودن در اجرا : رفق و مدارا از ویژگی‌های مهم در ارتباطات مدیر کارکنان به شمارمی‌رود که با قاطعیت منافات ندارد. مدیر شایسته کسی است که کم‌تر دچار تردید و ضعف شود. البته ممکن است بعضی تصمیم‌ها درست نباشد؛ زیرا انسان‌ها از خطا مصون نیستند؛ امّا آن چه با کوشش و صلاح‌اندیشی حاصل می‌شود، باید با قاطعیت انجام گیرد، زیرا تزلزل مدیر، موجب سستی و کاهش نیروی زیردست وی خواهد شد.
12. توانایی انسجام دهی و حفظ جامعه : حفظ جامعه و سازمان، از ویژگی‌های مدیریت کارآمد است. امام علی(ع)می‌فرماید: باید از تفرقه پرهیز کرد؛ چه این که افراد تک‌رو و جدا شده، دستخوش‌امیال شیطانی می‌شوند؛ همان طور که گوسفند تک افتاده، طعمه گرگ می‌شود.
13. نظم: آراستگی و پیراستگی را که شامل نظم، پاکیزگی، زیبایی، ایمنی، بهداشت و انضباط است، در محیط کار اعمال کنید. زیرا این کار موجب بالا رفتن روحیه، و در نتیجه افزایش بهره‌وری و کیفیت می‌شود. سازمان را از اساس، یک رشته روابط منظم و عقلایی بین افراد دانسته‌اند و فراگرد منظم آن رامی‌توان جریان منظم و متوالی فعالیت بشری برای انجام کاری یا شغلی از ابتدا تا انتها بیان کرد. امام علی(ع) درباره اهمیت نظم می‌فرماید: شما را به تقوای الهی و نظم در کارهایتان سفارش می‌کنم.
14 . تعهد در برابر هدف: برای گردش کار سازمان و امور آن، باید هدف گذاری و برنامه‌ریزی سنجیده و سازمان‌دهی عاقلانه داشته باشیم و به آن متعهد باشیم. امام‌علی(ع) می‌فرماید: کسی که در طریق یک هدف نباشد، حیله‌های دیگران او را شکست می‌دهد.
15 . توانایی شناخت خویشتن: از مهم‌ترین عوامل توفیق در اداره سازمان و ارائه مدیریت کارآمد، خودشناسی است. امام علی (ع) در این باره می‌فرماید: خدا رحمت کند کسی را که از خود شناخت دارد و قدر خود را می‌شناسد و پا را از گلیم خود بیرون نمی‌گذارد.
16 . آگاهی از تحوّلات اجتماعی: امروزه ضرورت آگاهی از تحوّلات اجتماعی برای مدیران، به ویژه برای مدیران رأس هرم سازمان، امری حیاتی و تعیین‌کننده است. امام می‌فرماید: به خدا سوگند، از اخبار و تحوّلات جاری کشور بی‌اطلاع نیستم تا مرا غافلگیر کنند چون کفتار نیستم که با ضربات آرام و ملایم بر در لانه‌اش، او را بخوابانند و ناگهان به دامش اندازند؛ من به طور کامل مراقب مخالفان هستم.
17 . آشنایی به تکلیف: هر سازمان و مدیریتی بر مبنای تکالیفی بنا شده که اغلب تعهدات اخلاقی‌ای را بر می‌انگیزد و مدیر باید مبنای کار خود را بر این تعهدات استوار سازد که سبب رسیدن به اهداف می‌شود. امام علی (ع) می‌فرماید: به خدا سوگند در انجام دادن تکلیف در امر حکومت اگر هفت اقلیم را با آن چه در زیر آسمان‌ها است به من دهند تا خدا را نافرمانی کرده و پوست جوی را از مورچه‌ای به ناروا گیرم، چنین نخواهم کرد.
18 . پاک‌سازی محیط از چاپلوسان : از ویژگی‌های ارتباطی مرئوسان و رئیسان که تباهی رئیسان و اصلاح نشدن امور را در پی دارد، چاپلوسی است. امام می‌فرماید: به طور حتم، کسی سزاوار آقایی است که چاپلوسی نکند و مورد حمله و مغرور طمع واقع نشود.
19 . رفتار ملایم: مقصود از رفتار ملایم، مدارا و انعطاف‌پذیری با افراد در موقعیت‌های مقتضی است. امام علی(ع) می‌فرماید: محبت و لطف بر رعیت را در قلب خود جای ده و بر آنان درنده‌ای خونخوار مباش که خوردن آن‌ها را مغتنم شماری.
20 . انتقادپذیری: حضرت علی(ع) در اهمیت انتقادپذیری مدیر و زمامدار جامعه می‌فرماید: برخوردت با کارگزاران، به گونه‌ای باشد که جرأت داشته باشند عیوب تو را یادآور شوند. امام یادآور می‌شود که انتقاد باید از روی خیرخواهی باشد، نه به قصد برتری جویی؛ چرا که انتقاد با عیب جویی فرق دارد، و عیب جویان فقط درصدد تضعیف هستند.
21 . رعایت اعتدال در امور: میانه‌روی، شرط کام‌یابی و پیروزی است. اعتدال باید در همه مسائل وحالات مراعات شود. افراط و تفریط مشکلاتی را در سازمان پدید می‌آورد که برطرف کردن آن‌ها با سختی همراه خواهد بود. امام علی (ع) در خطبه معروف به همام، یکی از ویژگی‌های پرهیزگاران را میانه‌روی می‌داند.
22 . تشویق و تنبیه: خداوند متعال می‌فرماید: اءِنّا اَرْسَلْناک‌َ بِالْحَق‌ِّ بَشیراً و نَذیراً؛ ما تو را به حق، برای بشارت و بیم فرستادیم.
ارسال انبیاء از دایره رحمت الهی به سوی انسان‌ها در نقش مدیران هادی و راهنما، برای بشارت‌های الهی و بیم‌ها است. پیامبر در قالب آیات قرآن می‌فرماید: من از سوی او برای شما بیم‌دهنده و بشارت‌دهنده‌ام. امروز تشویق و تنبیه، جزو اصول نظارتی سازمان است؛ چرا که افراد سازمانی، همه یکدست و یکنواخت نیستند، و تفاوت‌های فردی، اصلی‌پذیرفته شده است. حضرت علی (ع) می‌فرماید: مبادا نیکوکار و بدکردار نزد تو مساوی باشند؛ زیرا در این صورت، نیکوکاران در کار نیک خود، سرد می‌شوند، و بدکاران، به بدی تشویق می‌شوند. هر یک از ایشان را به آن چه گزیده است، جزا ده.
23 . حفظ اسرار: حفظ اسرار و مسائل و مشکلات کارگزاران و حوزه مدیریتی مدیر و عدم‌انتشار آن، از ویژگی‌های رهبران کارآمد است؛ چنان که امام علی (ع) در این‌زمینه می‌فرماید: پیروزی در سایه دوراندیشی، و دوراندیشی در سایه تفکر، و تفکر درسایه حفظ اسرار حاصل می‌شود.
24 . آینده‌نگری: اسلام همان گونه که مسلمانان را به شناخت گذشته سفارش و تشویق می‌کند، به آینده نگری نیز توجّه می‌دهد؛ زیرا اگر سرگذشت گذشتگان و رویدادهای اقوام و ملل گوناگون جهان را بخوانیم و اززیبایی‌های آن برای زندگی و آینده خویش بهره نگیریم، تاریخ را تنها برای‌سرگرمی و وقت گذرانی خوانده و کار بیهوده‌ای انجام داده‌ایم.
مدیری که بر مسند مدیریت نشسته، نباید خود را از نگرش به آینده جداسازد؛ همان گونه که از گذشته نباید غفلت کند؛ چون تنها زمانی می‌تواند درمسیر حرکت، با شتاب بیش‌تر، اشتباه و خسارت کم‌تر، روح آرام‌تر و امیدفراوان‌تر، به کام‌یابی و پیروزی دست یابد که آینده را شناخته و برای هرلحظه‌اش برنامه و آهنگی مناسب را آماده کرده باشد. مدیران آینده‌نگر، همیشه از زمان جلوترند و نیازها و مشکلات کار را بررسی می‌کنند و امکانات لازم را از پیش تدارک می‌بینند؛ در نتیجه، میزان کام‌یابی آنان بیش‌تر می‌شود. امام علی (ع) می‌فرماید: خردمندترین مردم کسی است که در عاقبت کارها بیش‌تر بنگرد.
